Giriş

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ile bunların ücretlendirilmesine ilişkin hususlar 4857 sayılı İş Kanunu ¹ ile düzenlenmektedir. Ayrıca konu ile ilgili olarak İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği ² çıkarılmıştır. Daha sonra İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ³ çıkarılmıştır.

Bu düzenlemelere göre genel olarak haftalık çalışma süresi kırkbeş saat olarak belirlenmiştir. Genel kural böyle olmakla beraber, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle, haftalık kırkbeş saati veya iş sözleşmesi ile belirlenmiş olan haftalık çalışma süresini aşan çalışmalar da yapılabilir.

Yazımızda yukarıda açıklanan düzenlemeler çerçevesinde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma, bunların ücretlendirilmesi ve serbest zaman olarak kullandırılmasına ilişkin bilgiler verilecektir.

1. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma

4857 sayılı Kanun'un 63. maddesine göre, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 (kırkbeş) saattir. Ancak iş sözleşmesi ile bu süreden daha kısa haftalık çalışma süresi belirlenebilir. Aksi kararlaştırılmamışsa haftalık çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. İşçi ve işveren anlaşırsa haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde de dağıtılabilir.

Fazla çalışma, İş Kanununda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır.

Fazla sürelerle çalışma ise, haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalardır.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmayı örneklerle açıklayalım:

Örnek-1:

Haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işyerinde, bir haftada 50 saat çalışmış olan (A)'nın 45 saati aşan 5 saatlik çalışması fazla çalışmadır.

Örnek-2:

Bir dershanede öğretmen olarak çalışan (B) ile işveren arasında yapılan iş sözleşmesinde, haftalık çalışma süresi 35 saat olarak belirlenmiş ve bir haftada (B) toplam 38 saat çalışmış ise, 35 saati aşan 8 saatlik çalışma fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilecektir.

Örnek-3:

(C), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 35 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 50 saat çalışmıştır. (C)'nin 35 saati aşan ve 45 saate kadar olan 10 saatlik çalışması fazla sürelerle çalışma ve 45 saati aşan 5 saatlik çalışması fazla çalışmadır.

Örnek-4:

İş sözleşmesinde haftada 42 saat çalışacağına dair hüküm bulunan (D), bir haftada 49 saat çalışmıştır. (D)'nin 42 saati aşan ve 45 saate kadar olan 3 saatlik çalışması fazla sürelerle çalışma ve 45 saati aşan 4 saatlik çalışması fazla çalışmadır.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.

Örnek-5:

Haftalık çalışma süresi 45 saat olan (A); bir hafta içerisinde 48 saat 40 dakika çalıştığında, fazla çalışılan 3 saat 40 dakikalık süre 4 saat olarak kabul edilecektir.

Örnek-6:

Haftalık çalışma süresi 38 saat olmak üzere işe başlayan (B); bir hafta içerisinde 40 saat 15 dakika çalıştığında, fazla sürelerle çalışma olan 2 saat 15 dakikalık süre 2,5 saat olarak kabul edilecektir.

2. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaya ilişkin en önemli farklardan birisi ücretlerinin hesaplanması konusundadır.

Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Fazla sürelerle çalışmalarda ise her bir saat için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesi şeklinde ödenir.

Görüldüğü üzere fazla çalışma ücreti, fazla sürelerle çalışma ücretinden yüksektir. Hesaplamayı örneklerle açıklayalım:

Örnek-7:

Haftalık çalışma süresi 45 saat ve saat ücreti 20.-TL. olan (A), bir haftada 48 saat çalışmıştır. (A)'nın fazla çalışma süresi 3 saattir.

(A)'nın;

Fazla çalışma ücreti:

20 + (20 x %50) = 30.-TL.

Toplam fazla çalışma ücreti:

3 x 30 = 90.-TL.

Örnek-8:

Bir hastanede saat ücreti 40 TL. olmak üzere haftada 35 saat çalışacağına dair sözleşme imzalayan (B), bir haftada 44 saat çalışmıştır. Bu durumda (B)'nin 9 saat fazla sürelerle çalışması vardır.

(B)'nin;

Fazla sürelerle çalışma ücreti:

40 + (40 x %25) = 50.-TL.

Toplam fazla çalışma ücreti:

9 x 50 = 450.-TL.

Örnek-9:

Saat ücreti 24.-TL. olan (C), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 42 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 52 saat çalışmıştır. Dolayısıyla (C), 3 saat fazla sürelerle çalışma ve 7 saat fazla çalışma yapmıştır.

(C)'nin;

Fazla sürelerle çalışma ücreti:

24 + (24 x %25) = 30.-TL.

Toplam fazla çalışma ücreti:

3 x 30 = 90.-TL.

Fazla çalışma ücreti:

24 + (24 x %50) = 36.-TL.

Toplam fazla çalışma ücreti:

7 x 36 = 252.-TL.

3.Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışmanın Serbest Zaman Olarak Kullandırılması

Serbest zaman, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçinin bu çalışmalar karşılığı ücret almak yerine kullandığı izin süresini ifade eder. Yukarıda açıklandığı üzere işçi fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma karşılığı ücret alabilir. Ancak, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret almak yerine;

a) Fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuzdakikayı (1,5 saat),

b) Fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı (1,25 saat)

Serbest zaman olarak kullanabilir.

Örnek-10:

Haftalık çalışma süresi 45 saat olan (A), bir haftada 48 saat 15 dakika fazla çalışmıştır. (A)'nın 3 saat 15 dakika olan fazla çalışma süresi 3 saat 30 dakika (3,5 saat) olarak kabul edilecektir. Eğer (A), fazla çalışma karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;

3,5 x 1,5 = 5,25 saat yani 5 saat 15 dakika izin verilecektir.

Örnek-11:

(B), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 35 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 38 saat çalışmıştır. (B)'nin 3 saat fazla sürelerle çalışması vardır. Eğer (B), bu çalışmasının karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;

3 x 1,25 = 3,75 saat yani 3 saat 45 dakika izin verilecektir.

Örnek-12:

(C), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 40 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 49 saat çalışmıştır. (C)'nin 5 saat fazla sürelerle çalışması ve 4 saat fazla çalışması vardır. Eğer (C), bu çalışmalarının karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;

Fazla sürelerle çalışma karşılığı: 5 x 1,25 = 6,25 saat yani 6 saat 15 dakika ve

Fazla çalışma karşılığı: 4 x 1,5 = 6 saat olmak üzere toplam 12 saat 15 dakika izin verilecektir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı;

a) İşverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla,

b) 6 (altı) ay zarfında,

c) Çalışma süreleri içinde,

d) Aralıksız,

e) Ücretinde bir kesinti olmadan,

f) Tatil ve izin günlerine denk getirilmemek üzere,

Kullanır.

İşçinin serbest zaman hakkını 6 ay içerisinde kullandırmayan işverene 4857 sayılı Kanun'un 102. maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi gereğince idari para cezası uygulanacaktır.

Sonuç

Fazla çalışma, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalar; fazla sürelerle çalışma ise haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalardır.

Fazla çalışma ücreti normal ücretin 1,5 katı iken, fazla sürelerle çalışma ücreti normal ücretin 1,25 katıdır. İşçi bu çalışmalar karşılığı ücret almak istemezse kendisini fazla çalışma süresinin 1,5 katı, fazla sürelerle çalışma süresinin 1,25 katı serbest zaman kullandırılır. Usulüne uygun olarak işçinin serbest zaman kullanmasını sağlamayan işveren hakkında idari para cezası uygulanacaktır. Faruk YÜKSEL SGK Başmüfettişi, A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı  MDERGI/8751A.029 (Ekim 2018 Sayı 178)

Kaynakça

-6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 30/06/2012 tarih ve 28339 sayılı Resmi Gazete

-İşyerlerinde İşin Durdurulmasına veya İşyerlerinin Kapatılmasına Dair Yönetmelik, 05/03/2004 tarih ve 25393 sayılı Resmi Gazete (Mülga)

-İşyerlerinde İşin Durdurulmasına Dair Yönetmelik, 30/03/2013 tarih ve 28603 sayılı Resmi Gazete

-İşyerlerinde İşin Durdurulmasına Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, 11/02/2016 tarih ve 29621 sayılı Resmi Gazete

__________________________________________________

(1)10/06/2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

(2) 06/04/2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

(3) 28/08/2017 tarih ve 30165 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.